Kognitywna analiza angielskiego przyimka at oraz jej implikacje pedagogiczne

Celem niniejszego artykułu, adresowanego do nauczycieli języka angielskiego oraz uczniów na poziomie średnio zaawansowanym i wyższym, jest zaprezentowanie wybranych kontekstów, w których występuje przyimek at. Poniższa analiza odwołuje się do kognitywnego podejścia do języka znanego jako gramatyka kognitywna (Langacker 1987). Zaproponowane kategorie, w których występuje at, są wynikiem przeprowadzonej przeze mnie analizy tego przedimka. Niektóre przedstawione konteksty zostały już wcześniej opisane przez innych językoznawców (Dirven 1993, 1995, Lindkvist 1976, Svorou 1993). Przykłady ilustrujące poszczególne kategorie w większości pochodzą z angielskich gazet oraz z korpusów językowych.

Analiza przyimka at

Chciałabym podkreślić, że nazwy kategorii, które proponuję, są jedynie sugestiami dla nauczycieli i można je zmienić według potrzeb konkretnej grupy uczniów. Nie wszystkie konteksty będą przydatne do nauczania na każdym poziomie językowym. Kategorie 2, 3, 4, 7, 8, 9, 13, 17 można wprowadzić na wyższych poziomach językowych. Z kolei 1, 5, 6, 10, 11, 12, 14, 15, 16 to zagadnienia najczęściej omawiane na poziomach mniej zaawansowanych. Zdecydowana większość kategorii dotyczy użycia at w wyrażeniach przyimkowych. Wyjątek stanowi kategoria numer 8, która dotyczy użycia at w przyimkowych frazach przyczasownikowych, oraz kilka przykładów z at w wyrażeniach idiomatycznych. Większość kategorii dotyczy grup wyrazów, są jednak i takie, które są charakterystyczne dla pojedynczych fraz; pomimo to są wyszczególnione jako oddzielna kategoria ze względu na istotę danego problemu z punktu widzenia nauczania języka angielskiego. Zatem rozróżniłam siedemnaście kontekstów, w których występuje przyimek at.

1. Czynności krótkotrwałe

   Czynność krótkotrwała może być zilustrowana czasownikiem call (at), który często występuje w podręcznikach do nauki języka angielskiego już na niższych poziomach:

   ► (1) The train from Bydgoszcz to Poznań is calling at Inowrocław and Gniezno.
   Pociąg z Bydgoszczy do Poznania zatrzymuje się w kilku miejscowościach jedynie na krótki postój, umożliwiający pasażerom wsiadanie i wysiadanie.

   At może również sugerować czynności wykonywane pośpiesznie, np. at once, oraz czynności wymagające wykonywania serii krótkich ruchów, na przykład dab (LDOCE):
   dab (at) 1. to touch lightly and quickly; 2. to apply (paint, cream, etc.) with short tapping strokes;

   ► (2) Move towards the centre to prevent the stain spreading. Never rub. Dab at the stain. Rigorous rubbing could damage the carpet.

   Czynność nagła, na którą składa się pojedynczy ruch, jest wyrażona przez idiom at a stroke (LDOEI):
   at a stroke: suddenly and with a single action or effort

   ► (3) Some companies are currently in trouble because Mr. Heath changed strategy at a stroke.
   Jednorazowa, krótkotrwała sytuacja, w trakcie której odczuwamy określony stan emocjonalny w stosunku do danego obiektu, może być wyrażona przez następującą grupę czasowników, po których występuje at: annoyed, excited, guilty, shocked, vexed (Dirven 1995:114). Czasowniki te mogą również łączyć się z about, jednakże wyrażają wówczas stany trwające dłużej niż w przypadku czynności wyrażonych przez czasownik at, desygnują czynności lub emocje rozproszone a nie ukierunkowane, oraz często odnoszą się do stanów lub czynności, które dopiero się wydarzą, a nie do takich, które już trwają (rys. 1).
   Rysunek 1
   ► (4) He was excited at the suggestion of going out for dinner.
   ► (5) He was excited about the prospect of helping somebody else to achieve success.
   Inny przykład świadczy o krótkotrwałej „zdolności", takiej jak siedzenie nieruchomo podczas sesji fotograficznej:
   ► (6) He is good at sitting still while being taken a photograph.
2. Umiejętności praktyczne, wiedza powierzchowna (por. Dirven 1993): Jak widać w przykładzie 6, at występujące po good wyraża zwykle zdolności, tj. umiejętności praktyczne, co ilustruje również przykład 7:
   ► (7) He is good at taking photographs at night.
   Ten aspekt at dotyczy również fraz przyimkowych, które są poprzedzone rzeczownikiem expert.
   ► (8) Piotr is an expert at setting the table.
   W powyższym przykładzie bycie ekspertem brzmi raczej żartobliwie, czynność ta bowiem nie wymaga rozległej wiedzy teoretycznej. W celu wyrażenia umiejętności intelektualnej (wiedzy) użyjemy przyimka in, np.
   ► (9) She is an expert in English medieval literature.
3. Niedokładna/tymczasowa lokalizacja obiektów
   ► (10) I saw Peter at the corner of Oxford Street and Poland Street five minutes ago so he will probably join us in a moment.

   Obecność obiektu (tutaj Peter) w danym miejscu jest krótkotrwała, ponieważ Peter przemieszcza się (jak wynika z drugiej części zdania), dlatego róg ulic Oxford oraz Poland, gdzie był widziany Peter, stanowi punkt odniesienia służący określeniu lokalizacji obiektu jedynie w danej chwili. Ponadto róg ulicy nie jest ściśle określony - nie ma wyznaczonego (choćby umownie) promienia czy linii demarkacyjnej, które stanowiłyby o tym, gdzie się kończy obszar należący do rogu ulic. Pojęcie róg ulicy pozostaje więc całkowicie subiektywne. Zatem at używamy wówczas, kiedy lokalizacja obiektu jest nieprecyzyjna, ponieważ obiekt jest w ruchu.

4. Obiekty fizyczne Ta kategoria dotyczy obiektów, które mają ontologiczne uzasadnienie, tzn. istnieją w otaczającej nas rzeczywistości. Przykładem takiego obiektu może być np. rynek:
   ► (11) I bought this dress at the local market.
   Takiemu znaczeniu słowa market należy przeciwstawić frazy in the market oraz on the market, które dotyczą rynku w sensie abstrakcyjnym, np. rynku komputerowego, lub światowego.
   ► (12) The 250-room Kensington Palace is worth at least £20 million on the market, and hundreds of thousands of pounds in annual rent. (The Times, 3/06/02).
5. Cel czynności
   Niektóre czasowniki poprzedzające at, np. aim, shoot, wskazują na cel czynności. Nie jest jednak oczywiste, czy został on osiągnięty, przyimek at bowiem ogniskuje naszą uwagę na początku drogi (trajektorii), którą trzeba pokonać, aby dojść do celu. Trajektoria od punktu źródłowego do docelowego jest implikowana przez to, natomiast jej ostatni etap jest podkreślany przez in:
   ► (13) a. I am aiming at getting a promotion.
   b. He is going to school.
   c. Playing truant may result in failing the final exam.
   Sytuacje, które przedstawiają powyższe zdania, mogą być zilustrowane następująco (rys. 2):
   Rysunek 2
6. Negatywne (skutki) czynności
   ► (14) The mad crowd was throwing eggs at the Minister of Labour.
   W powyższym przykładzie at nie gwarantuje osiągnięcia celu (tu: ministra), oznacza bowiem jedynie, że obiekt został rzucony w kierunku innego obiektu-celu. Nie oczekuje się również, że cel będzie partycypował w danej czynności, lecz raczej będzie jej biernym odbiorcą. W przeciwieństwie do throw at fraza throw to wyraża pozytywne asocjacje. To podkreśla skuteczność zamierzonej czynności, tzn. osiągnięcie przez rzucony obiekt (np. piłkę) celu (którym jest na przykład osoba grająca z nami w piłkę).
   ► (15) Mary threw a beach ball to Peter.
   Inne przykłady w obrębie tej kategorii, które wyrażają negatywne konotacje, to at best oraz at a pinch.
   ► (16) Europe's economic recovery is, at best, feeble: compared with the euro area, America is now surging ahead (Independent, 5/12/2001).
7. Lokalizacja obiektów jako punktów orientacyjnych/odniesienia
   ► (17) Mary and Kate are going to meet at the bank.

   Miejsce at the bank stanowi orientacyjny punkt spotkania - bank jest punktem odniesienia, a obszar wokół niego to potencjalne miejsce spotkania. Pomimo że wielkość tego obszaru może być konceptualizowana z pewną dowolnością, istnieją ograniczenia zewnętrzne narzucone przez topografię danego miejsca, na przykład jeśli jest ono gęsto zabudowane, to będzie wizualizowane jako mały obszar, jeśli natomiast bank jest usytuowany w otwartej przestrzeni z dala od innych zabudowań, to obszar wokół niego będzie zajmował w naszym wyobrażeniu znacznie więcej przestrzeni. Do spotkania może więc dojść w okolicy banku, nie wiadomo jednak dokładnie, w jakiej części obszaru przyległego do budynku. Bez względu na wielkość obszaru dla naszych rozważań ważne jest, że wypowiadając powyższe zdanie (przykład 17), lokalizujemy punkt ciężkości na obszarze wokół ,,banku'' (czyli tzw. regionie, por. Svorou 1993), a nie ,,banku'' jako takim, ponieważ bank jest jedynie punktem orientacyjnym, tj. tłem dla regionu. Używając terminologii zapożyczonej z gramatyki kognitywnej, w obrazie, który tworzymy w naszej wyobraźni, jest profilowany region (na rysunku zaznaczony jako obszar szary z pogrubioną linią; rys. 3).

   Rysunek 3
8. Ograniczone zaangażowanie w opisywane czynności
   ► (18) My little son is pecking at his lunch.
   Schemat ograniczonego zaangażowania jest charakterystyczny dla czasowników opisujących jedzenie lub picie, takich jak: sip, gnaw, pick, nibble, oraz wspomniany powyżej peck. Wszystkie te czasowniki opisują jedzenie lub picie jako czynności, które wykonujemy niechętnie, wbrew naszej woli, bez przekonania lub powoli i ostrożnie (LDOCE):
   sip: to drink something slowly, taking very small mouthfuls;
   peck: to eat only a little bit of a meal because you are not hungry;
   pick: to eat something taking small bites and without much interest, because you feel unhappy;
   gnaw: to keep biting something hard;
   nibble: 1. to eat small amounts of food by taking very small bites; 2. to show slight interest in an offer or suggestion;
   Czasowniki te mogą wyrażać zarówno pozytywne, jak i negatywne konotacje. Na przykład sip, który desygnuje czynność picia małymi łyczkami, może się kojarzyć z degustacją, czyli czynnością przyjemną.
   ► (19) Mark sipped at his old French wine with pleasure.

   Może on jednak również sugerować uczucie nieśmiałości lub ostrożności:

   ► (20) Mary sipped at her hot tea.

   Takie czasowniki, jak peck czy pick sugerują czynności zdecydowanie nieprzyjemne - najczęściej przymus jedzenia wbrew woli jedzącego. Na przykład:

   ► (21) When people lose their appetites they pick at their food.

   Ograniczone zaangażowanie w wykonywane czynności może również oznaczać krótkie, szybkie i powierzchowne ruchy (por. 1.), co może być wyrażone na przykład czasownikiem nibble (por. definicję powyżej).

9. Miejsca postrzegane jako punkty
   ► (22) Someone stole their car while they were at the beach (FC Gold, s. 155).
   W wyrażeniu at the beach konceptualizujemy miejsce przy plaży (np. w kawiarni). Istnieje duże prawdopodobieństwo, że osoby, które były at the beach, nie znajdowały się w strojach kąpielowych na piasku przy morzu i nie korzystały z kąpieli słonecznych czy morskich (chociaż nie można całkowicie wykluczyć takiej sytuacji). Gdzie się w takim razie znajdowały? Potencjalnym miejscem jest np. deptak wzdłuż plaży lub jedna z kawiarenek przy plaży. Plaża zminimalizowana jest w przestrzeni mentalnej do wielkości punktu, ponieważ prawdopodobnie obserwatorzy znajdują się w tym momencie daleko od opisywanego miejsca lub też tak je subiektywnie postrzegają. Ponadto szczegóły tego miejsca nie są prawdopodobnie tak istotne, jak inne informacje z nim związane. Natomiast kiedy mówimy on the beach, tworzymy wyobrażenie plaży widzianej z bliska, z wieloma szczegółami, które są zwykle zauważane, gdy jesteśmy na plaży. Tak więc różnica między tymi dwoma wyrażeniami przyimkowymi zależy od naszych subiektywnych odczuć co do odległości, dzielącej nas od plaży.
   ► (23) We lost my wedding ring in the sand on the beach.
   Różnicę znaczeniową kodowaną przez te dwa wyrażenia przyimkowe ilustrują poniższe rysunki:
   Rysunek 4

   Podobnie w przykładzie (24) miasto Lizbona stanowi jedynie mały punkt mapy, który stworzyliśmy w portretowanej scenie - mapa to rozległy kontekst, który składa się z wielu podobnych punktów, a Lizbona jest jednym z nich, współtworząc w ten sposób cały obraz-mapę. Konsekwencją miniaturyzacji miasta z jego realnych rozmiarów do punktu na mapie jest dystans (wirtualny) między obserwatorem a obserwowanym obiektem, co w języku jest kodowane przez przyimek at. Z tego powodu w poniższym przykładzie (24a) zastosowano at Lisbon zamiast bardziej typowego in Lisbon (24b).

   ► (24) a. But although the Stockholm summit in March this year emphasised the strategy agreed at Lisbon, progress has been minimal (Economist, 17/12/01).
   b. The train arrived in Lisbon.

   Punkt zwrotny stanowi mały fragment ilustrujący krótkotrwałe zdarzenie na naszej linii czasu, którą skonstruowaliśmy w naszym umyśle. I w tym przykładzie konceptualizator wyraźnie „oddalił się'' od opisywanego obiektu, umieszczając go w szerszym kontekście (rys. 5):

   Rysunek 5
   ► (25) The picture is confusing, encouraging some at least to hope that the economy is now at a turning point and that the bad news will be only temporary (Economist 17/12/01).
10. Wydarzenia
    ► (26) I saw Mary at the funeral yesterday afternoon.

    At używamy również w celu określenia lokalizacji wydarzeń, takich jak: at a party, at a funeral, at a wedding, at the exam, at the meeting itp. Dokładna lokalizacja osób biorących udział w wydarzeniach nie jest wyrażona bezpośrednio, dlatego nasze wyobrażenie miejsca (np. przyjęcia) jest nieprecyzyjne. Nie to jest jednak najważniejsze (tj. profilowane). Profilowani są bowiem sami uczestnicy zdarzeń. Z tego powodu nie jest możliwe określenie miejsca (w sensie fizycznym) pobytu Mary w zdaniu powyżej lub nie jest takie wyróżnienie konieczne dla portretowanej sceny.

11. Podkreślenie kontrastów
    ► (27) It is difficult to arrange anything at the local level and much easier at the ministerial level.
    W przeciwieństwie do at the level, które wyraża kontrast między opisywanym poziomem a innymi będącymi powyżej lub poniżej, on the level podkreśla zbieżność opisywanych obiektów z innymi będącymi na tym samym poziomie, co widać wyraźnie w poniższym zdaniu:
    ► (28) All the students in my class are more or less on the same language level.
Rysunek 6
12. Profilowanie funkcji opisywanych obiektów (Lindkvist 1976: 266)
    ► (29) Jack is sitting at his desk. He is busy finishing his last article.
    ► (30) Tom is sitting at the kitchen table eating his breakfast.
    ► (31) Mr Smith is sitting by the desk. He is waiting for Jack's article.

    W pierwszych dwóch przykładach przedmioty, przy których siedzi osoba (table, desk), są wykorzystywane zgodnie ze swoim przeznaczeniem (kitchen table - do jedzenia; desk - do pisania, uczenia się itp.). W ostatnim przykładzie czytamy, że opisana osoba nie siedzi za biurkiem pracując, lecz przy biurku, oczekując na inną czynność. Z tego powodu użycie przyimka at w trzecim przykładzie jest wykluczone.

13. Wyrażanie emocji Przyimek at występuje po czasownikach wyrażających emocje, np. shocked at, jump at, amazed at, surprised at.
    ► (32) Peter was amazed at his new colleague Kate.
    Funkcja at w takich frazach to profilowanie celu czynności (tutaj emocji). Warto zauważyć, że cel wyrażanych emocji stanowi jednocześnie ich źródło (Dirven 1993: 93) (rys. 7), tzn. Kate wywarła takie wrażenie na Piotrze, że był on nią zachwycony. Stan emocjonalny Piotra został „przesłany" do Kate.
    Rysunek 7
    We frazach z czasownikami, które nie wyrażają emocji, po czasowniku również występuje at, pomimo że źródło i cel to dwa różne obiekty (rys. 8).
    ► (33) Mark pointed his gun at Paul.
    Rysunek 8
    Bez względu na to, czy źródło i cel stanowią ten sam czy różne obiekty, cel (np. Paul) pozostaje oddalony od sprawcy (Mark). Dla kontrastu możemy porównać użycie at oraz in we frazach z czasownikami wyrażającymi emocje (np. delight, rejoice, revel, triumph; por. Dirven 1993: 94):
    ► (34) Mark delights in my sister, which makes my mother very happy.
    Przyimek in podkreśla większe zaangażowanie sprawcy (tutaj: zainteresowanie i podziw) w osiągnięcie celu (my sister). Warto przypomnieć, że prototypowe znaczenie in lokalizuje sprawcę (trajektor) wewnątrz celu (landmark), co w przykładzie (34) podkreśla silne emocje trajektora (tj. zmianę jego struktury) wywołane pod wpływem środowiska landmarka. Trajektor bowiem jest „otoczony" landmarkiem i pozostaje w obrębie jego działania (rys. 9).
    Rysunek 9

    Jak wynika z powyższych schematów, at implikuje dystans między trajektorem i landmarkiem, podczas gdy in, ilustrując „wchłonięcie" trajektora przez landmark, sugeruje bliskość. Ponadto czasowniki, które wchodzą w związki z przyimkiem in, wyrażają czynności lub stany emocjonalne raczej długotrwałe (np. radość z odniesionego sukcesu). Czasowniki, które łączą się z at, z kolei, sygnalizują krótkie stany (np. zaskoczenie: to jump at an opportunity, to be surprised at seeing somebody at a party) lub czynności (np. to point a gun at somebody) (por. 1.).

    Przyimki at i in mogą występować we frazach z tym samym czasownikiem (np. delight in/at), jednak zmienia się wówczas ich znaczenie. Jest więc niezwykle ważne, aby nie przypisywać wyrazom tylko jednego z przyimków, z którymi mogą wchodzić w związki.

14. Czynności o niskiej frekwencji, często wykonywane niesystematycznie lub chaotycznie: at times, at intervals, at random;
15. Rytm, prędkość: at a speed, at a rate, at (regular) intervals, at once;
16. Nieokreśloność dotycząca czasu: at a later time, at a future date, at the earliest, at an early stage, at first;
17. Trudność w wykonaniu czynności: at a pinch, at most, at best.

Znaczenie at

► Negatywne konotacje:
1. Czynności krótkotrwałe (call at), czynności wykonywane pośpiesznie (at once), serie krótkich ruchów (dab at) lub czynność nagła składająca się z pojedynczego ruchu (at a stroke), jednorazowa sytuacja (surprised at); krótkotrwała zdolność (good at sitting).
2. Umiejętności praktyczne nie wymagające dogłębnej wiedzy teoretycznej (expert at).
3. Niedokładna i/lub tymczasowa lokalizacja obiektów (at the corner).
5. Nieosiągnięty cel czynności (attempt at).
6. Czynności negatywne/naganne (throw at).
7. Punkt orientacyjny, a nie cel sam w sobie (let’s meet at the bank - obszar wokół banku nie jest zdefiniowany).
8. Ograniczone zaangażowanie w opisywane czynności (sip at).
9. Dystans między konceptualizatorem a obiektem konceptualizowanym (at Lisbon).
10. Wydarzenia, których lokalizacja w świecie fizycznym jest nieprecyzyjna lub też nie jest najistotniejsza (tj. profilowana) (at a party).
13. Czasowniki wyrażające krótkotrwałe emocje (surprised at).
14. Czynności o niskiej frekwencji, wykonywane niesystematycznie lub chaotycznie (at random).
16. Nieokreśloność czasowa (at a later time).
17. Trudność w wykonywaniu czynności (at a pinch).

► Inne użycia: 4. Obiekty istniejące w świecie fizycznym (at the market).
11. Podkreślanie kontrastów (at the ministerial level).
12. Profilowanie funkcji obiektów (sit at the table).
15. Wyrażanie rytmu lub prędkości (at a high speed).

Należy pamiętać, że powyższy schemat nie obrazuje prototypowego znaczenia przyimka at wraz z jego wszystkimi uszczegółowieniami i rozszerzeniami, lecz stanowi pewne uproszczenie podsumowujące znaczenia konceptualne at opisane w niniejszym artykule. Schemat ten ma służyć jedynie przekazaniu wyżej opisanej charakterystyki at w prosty sposób, tak aby pomimo pominięcia wielu istotnych szczegółów (z punktu widzenia językoznawstwa kognitywnego), można byłoby zauważyć pewną część wspólną charakterystyczną dla większości kategorii. Takie celowe uproszczenie ułatwia bowiem zapamiętanie ogólnych cech potencjalnych kontekstów, w których at może być użyty, a tym samym wspomaga zapamiętanie znaczenia przyimka at przez uczniów.

Implikacje pedagogiczne at