Analiza przyimka on w świetle gramatyki kognitywnej oraz jej implikacje dydaktyczne

W niniejszym artykule zajmę się analizą wybranych znaczeń konceptualnych przyimka on. Ostateczny wybór opisanych poniżej znaczeń wynika z przyjętego kryterium przydatności w nauczaniu języka angielskiego. Znaczenia, które charakteryzują się niską frekwencją w języku potocznym oraz w popularnych podręcznikach do nauki języka angielskiego, zostały zatem pominięte.

Zanim przejdę do opisu znaczeń przyimka on, wprowadzę dwa podstawowe pojęcia zapożyczone z teorii gramatyki kognitywnej (Langacker 1987), którymi będę posługiwać się w poniższym opisie. Są nimi trajektor i landmark. Najogólniej mówiąc w scenie, którą sobie wyobrażamy (tj. w scenie portretowanej), obiekt pierwszoplanowy, czyli wyróżniony (profilowany), będziemy nazywać trajektorem (TR, inaczej figura prymarna), podczas gdy tło (lub punkt odniesienia) dla obiektu profilowanego będzie określane mianem landmarka (LM, inaczej figura sekundarna). Na przykład na zdjęciu znajomego mężczyzny, który stoi oparty o samochód, mężczyzna jest figurą (TR), a samochód tłem (LM). Relacje, w jakich pozostaje TR w stosunku do LM (tzn. czy jest na, pod, za, przed, w itd.), określa przyimek, co można przedstawić następująco:

Rysunek 1

Znaczenia konceptualne fraz występujących z przyimkiem on przedstawiam w dalszej części artykułu jako trzynaście schematów (przyimki in oraz at opisałam w innych artykułach opublikowanych na łamach Języków Obcych w Szkole, por. bibliografia).

1. Podpora

   W schemacie podpory typowym elementem w portretowanej scenie jest wertykalny układ obiektów, z których jeden (LM) pełni funkcję podstawy (dlatego jest zwykle większy i masywniejszy), a drugi - elementu wspierającego się na podstawie (TR). Między TR i LM działa siła grawitacji, stąd konieczność istnienia podpory (LM) dla danego obiektu. Typowym przykładem ilustrującym powyższe użycie on jest np. pudełko (TR) leżące na stole (LM). Przykład ten podkreśla styczność dwóch płaszczyzn, które profilują TR i LM: górną płaszczyznę stołu oraz dolną płaszczyznę pudełka.

   TR może mieć różne kształty morficzne. Oprócz wspomnianego pudełka (sześcianu) może mieć kształt kuli (np. jabłko). W tym wypadku TR nie przylega do LM i nie wspiera się na nim całą dolną powierzchnią, lecz jedynie styka się w jednym punkcie. Pomimo to nadal ilustruje znaczenie konceptualne „on jako podpora”.

   Ekstensją powyższych schematów jest znany przykład - cytowany chociażby przez Herskovits (1986:14) - portretujący scenę, w której książka leży na stole, nie stykając się z nim, ponieważ między książką (TR) a stołem (LM) leżą inne obiekty (nieprofilowane).

   Rysunek 2

   Pomimo braku bezpośredniego kontaktu na LM działa siła grawitacji, której źródłem jest między innymi profilowana książka. Landmark funkcjonuje więc jako podpora dla trajektora, dlatego w podobnych przypadkach użyjemy przyimka on. Ta ekstensja ma niewielkie zastosowanie w nauczaniu przyimka on, jest jednak dobrym przykładem na określenie potencjalnych typów relacji zachodzących między TR i LM, wyrażanych przez on (siły oddziałujące, a nie płaszczyzna czy punkt styczny), a także stanowi pomocny wstęp do analizy użycia on w sensie abstrakcyjnym.
   Na poziomie abstrakcyjnym pojęcie podpory jest widoczne w następujących frazach przyczasownikowych: complement on, build on, congratulate on, base on itp. Wyrażanie uznania czy gratulowanie komuś czegoś, to czynności następujące po innej (wcześniejszej) czynności, na podstawie której podejmujemy decyzję o np. wyrażeniu komplementu. Tak więc czynność komplementowania jest TR, a podstawa do odczuwania werbalizacji podziwu funkcjonuje jako LM. Innymi słowy nie byłoby podstawy do wyrażenia komplementu, gdyby wcześniej nie zaistniał jakiś powód ku temu. Siła grawitacji, która była charakterystyczna dla relacji między TR a LM w schemacie 1 (on użyte w sensie dosłownym), została zastąpiona relacją przyczyna-skutek, odbywającą się w sekwencji czasowej (jedna czynność następuje po drugiej).

   (1) Mary congratulated me on my recent project.
   Typowym przykładem ilustrującym abstrakcyjne użycie schematu „podpora”, które często sprawia trudność uczącym się angielskiego, jest fraza improvement on/in. Zgodnie z powyższymi rozważaniami improvement on sygnalizuje obecność stanu A, na którego bazie powstał stan B. Innymi słowy charakteryzujemy stan końcowy (tj. po zmianach) przez odwołanie się do stanu poprzedzającego zmiany (stąd częste poprzedzanie rzeczownika takimi przymiotnikami jak older lub previous). Znaczenie improvement in często nie jest motywowane informacjami dotyczącymi wcześniejszej sytuacji, lecz czynnościami związanymi ze zmianami mającymi nastąpić w przyszłości (por. zdanie 3). Możliwe jest również użycie improvement in dla wyrażenia stanu z przeszłości, wówczas jednak kontrast między sytuacją teraźniejszą a wcześniejszą nie jest profilowany (por. zdanie 6).
   (2) Bar coding is a great improvement on the old system of pricing goods by hand. (korpus)
   (3) He estimates that it will take two to three years to achieve improvement in investment performance. (korpus).
   (4) These white walls are a big improvement on that disgusting old wallpaper. (CALD).
   (5) This is a great improvement on your previous work. (OALD).
   (6) There's been a big improvement in the children's behaviour. (LDCE).
2. Środki transportu

   Schemat „środki transportu” jest szczególnym przypadkiem schematu „podpory”. Trajektor spoczywa nieruchomo na LM, naciskając na niego swoją masą. Funkcją LM jest jednak nie tylko podpieranie, ale i przemieszczanie TR. Znajdujący się wewnątrz poruszającego się land-marku (np. autobusu) trajektor nie wykonuje żadnego wysiłku w celu zmiany swojej lokalizacji. Całą „pracę” wykonuje mobilny landmark.

   Nie wszystkie jednak środki transportu należą do tego schematu. Nie powiemy na przykład on a car, lecz in a car. Powodów, dla których samochód jest wykluczony z tej grupy rzeczowników, jest kilka. Przede wszystkim podróżowanie samochodem różni się znacznie od podróżowania pociągiem pod względem aktywności podróżujących w ich relokalizacji. Podróż pociągiem dotyczy tylko pasażerów, którzy nie wykonują żadnego wysiłku, aby się przemieścić. Sytuacja przedstawia się zupełnie inaczej w przypadku samochodu, który umożliwia przemieszczanie się bez udziału wysiłku podróżujących, o ile są nimi pasażerowie pojazdu, ale wymaga aktywnego udziału pasażera, jeśli jest on jednocześnie kierowcą. Kolejną cechą dystynktywną jest kształt pojazdu. Pociąg, tramwaj czy samolot umożliwiają obiektom znajdującym się wewnątrz swobodne poruszanie się w pozycji wyprostowanej, podczas gdy samochód w dużym stopniu ogranicza ruchy pasażerów i zmusza do pozostania w pozycji siedzącej. Zatem samochód, ograniczając ruchy osób siedzących wewnątrz transponuje wiele cech typowych dla schematu pojemnika, w którym TR jest zamknięty (czasami nawet „uwięziony”). Przyimek in profiluje więc zewnętrzne ściany pojemnika (rysunek 3a). Z kolei przyimek on profiluje jedynie otwartą płaszczyznę pełniącą funkcję podpory (rysunek 3b).

   

   Opisane powyżej różnice przemawiają za użyciem odmiennych przyimków w przypadku samochodu oraz pociągu, tramwaju i samolotu.

   Należy również wspomnieć o takich środkach transportu, jak bike czy horse, które także łączą się z on, pomimo że nie są zbliżone kształtem do pociągu czy tramwaju, a TR jest zmuszony podjąć pewien wysiłek w celu zmiany lokalizacji. Zarówno rzeczowniki koń, jak i rower są jednak ściśle związane ze schematem podpory: TR wspiera się na LM (por. 1), co jest podkreślone sposobem dosiadania konia czy siedzenia na rowerze, które sugerują ścisłe zespolenie TR z LM (LM ingeruje w strukturkę TR). TR i LM stają się równoprawnymi elementami konstytutywnymi nowego obrazu w portretowanej scenie. W celu obrazowego wyjaśnienia użycia on a bike nauczyciel może również odwołać się do innego schematu typowego dla on, mianowicie do schematu linii (por. 5.2), którą w postaci śladu pozostawiają za sobą pojazdy jednośladowe.

   Przemieszczanie się piesze wyraża się frazą on foot. Łatwo zauważyć, że fraza on foot nawiązuje do schematu podpory (wspieramy ciężar ciała na nogach). Foot, czyli „narzędzie” umożliwiające nam ruch, występuje w liczbie pojedynczej (on foot). Dzięki użyciu „narzędzia” w liczbie pojedynczej, odwołujemy się do schematu linii (ślad, który pozostawia za sobą osoba przemieszczająca się on (one) foot).

3. Abstrakcyjne pojęcia ogólne

   Przykładem użycia on w sensie ogólnym może być następująca fraza z wyrazem market (por. Bączkowska 2003a):

   (7) There are many books in English available on the market nowadays.
   Frazie on the market należy przeciwstawić frazy in the market oraz at the market. on dotyczy rynku, który nie jest dokładnie sprecyzowany zarówno w sensie typu rynku (np. samochodowy, mieszkaniowy), jak i lokalizacji geograficznej (która pozostaje domyślna, np. rynek lokalny). in the market dotyczy rynku bliżej określonego, np. samochodowego. at the market koduje pojęcie rynku w sensie dosłownym, tzn. obiektu istniejącego w świecie fizycznym; pozostaje więc synonimiczne do znaczenia słowa bazar (por. Bączkowska 2003a). Innym przypadkiem użycia przyimka on w sensie abstrakcyjnym jest jego obecność we frazie przyczasownikowej look on:
   (8) Always look on the bright sight of life.
   (9) Such proposals have been given a frosty reception by Britain's EU partners, which are unlikely to look sympathetically on any British pleas for help in dealing with refugees from the Kashmir conflict. (The Times, 3/ 06/2002).
   I w tym przypadku tę frazę należy przeciwstawić dwóm innym, w których użyto przyimka in lub at (por. Bączkowska 2003a, 2004b, c): przyimek in wyraża ruch do wewnątrz, natomiast at - pobieżne spojrzenie w kierunku opisywanego obiektu.
   (10) Look me in the eye. (11) Look at the picture.
   Użycie abstrakcyjne jest również widoczne w wyrażeniu on the margin (por. Bączkowska a):

   (12) Your hypothesis hovers on the margin between language theory and language teaching.

   Chcąc wyrazić pojęcie marginesu na kartce w zeszycie, użyjemy frazy in the margin:

   (13) Please write this information in the margin of the page.

4. Rozciągłość przestrzeni fizycznej

   Rozciągająca się przestrzeń może być nieskończona (on a plane = płaszczyzna), skończona (floor, roof, table) lub może mieć jedynie umowne granice (on the market).

5. Zwężona rozciągłość

   • 5.1. Pas przestrzeni

     W tej kategorii on desygnuje rozciągłość TR w przestrzeni fizycznej, np. on the beach, on the road, on the path, on the bank of the river oraz on a tape. Przestrzeń ta jest ograniczona z dwóch stron, które decydują o jej szerokości, natomiast długość pasa przestrzeni pozostaje nieokreślona.

     (14) I met Paul on the beach.
   • 5.2. Linia

     Są jednak i takie użycia on, które ilustrują pas przestrzeni zawężony do linii istniejącej w świecie fizycznym, np. on a railway line, on the border, on a ski lift (por. 2.), lub istniejącej wirtualnie (tzn. sportretowanej w naszej wyobraźni jako linia), np. on the margin, on the horizon, on the verge of extinction, (to be available) on a telephone number itd.

6. Długotrwałe czynności/stany

   Paralelne do znaczenia on desygnującego rozciągłość w przestrzeni, tj. płaszczyznę, pasmo płaszczyzny lub linię, jest jego użycie w celu wyrażenia rozciągłości w czasie, czyli stanów lub czynności długotrwałych (ciągłych lub przerywanych), np. on patrol, on a diet, on a business trip, on standby, on a mission, on a scholarship, (a book in a library is) on loan itd.

   (15) If your job stresses you out, your natural defenses are constantly on high alert. (Guardian 12/11/2001).

   Należy teraz nawiązać do aspektu czasu występującego w opisanych już wcześniej (por. 3.) przykładach z look. Zarówno przyimek in, jak i at wyrażają w tych frazach czynności krótkotrwałe. Dodatkowo at sugeruje czynność powierzchowną. Look on dotyczy sytuacji, które obejmują długie przedziały czasowe, często nawet kilkuletnie, ponieważ znaczenie tej frazy jest synonimiczne z postawą życiową, a nie z naszymi zdolnościami percepcyjnymi.

7. Eksponowanie obiektu

   W sytuacji, w której TR jest nie tylko profilowany, ale również dodatkowo wyróżniony (implicytnie) przez mówiącego, użyjemy przy-imka on, np. (put somebody) on pedestal, on display, on show, on exhibition itd.

   (16) She was put on display in Piccadilly where crowds of Londoners came to ogle at her protruding backside. (korpus).
   Są jednak i takie użycia on, które ilustrują pas przestrzeni zawężony do linii istniejącej w świecie fizycznym, np. on a railway line, on the border, on a ski lift (por. 2.), lub istniejącej wirtualnie (tzn. sportretowanej w naszej wyobraźni jako linia), np. on the margin, on the horizon, on the verge of extinction, (to be available) on a telephone number itd.
8. Media

   Wariantem schematu 7. jest również schemat wyrażający pojawienie się w mediach. Można więc przyjąć, że frazy takie jak on TV, on the screen (np. w kinie), on the radio czy on the internet mają swoje uzasadnienie w domyślnym dążeniu do eksponowania TR. Innym przypadkiem jest fraza on a (video/magnetic/audio) tape, które, pomimo że są mediami, silniej nawiązują do pojęcia „zwężonej rozciągłości” opisanej w punkcie 5 (np. on a path). Warto jednak zauważyć, że frazy on TV, on the radio i on the screen odnoszą się również do koncepcji omawianych wcześniej, mianowicie do płaskich kształtów charakterystycznych dla LM (np. on the floor, por. 3).

   Innym obiektem, który również reprezentuje pojęcie „media”, jest gazeta. W tym przypadku nie użyjemy przyimka on lecz in, ponieważ gazeta jest obiektem namacalnym, który możemy wziąć do ręki, otworzyć i zajrzeć do środka. Znaczenie konceptualne gazety nawiązuje więc do prototypowego znaczenia przyimka in, jakim jest pojemnik, tzn. obiekt, który ma przestrzeń wewnętrzną możliwą do spenetrowania (por. in a book, in a text w punkcie 9). Stąd powiemy on TV, ale in a newspaper.

9. Element zewnętrzny

   W przypadku, kiedy TR jest obiektem pochodzącym ze świata zewnętrznego w stosunku do LM, używamy przyimka on, np.:

   (17) There is a fly on the picture.

   (18) I put a cup of coffee on my handout and it got stained.

   W kolejnym przykładzie TR stanowi inherentny element LM, dlatego wskazane jest użycie in:

   (19) What can you see in the picture?

   (20) You can find all the examples in your handout.

10. Element stały

    Element, który na stałe jest przytwierdzony do LM lub stanowi jego część konstytutywną, wskazuje na użycie przyimka on, pod warunkiem, że LM jest obiektem trójwymiarowym:

    (21) Betty has freckles on her nose.
11. Czynności ukierunkowane/ nieprzypadkowe

    Niniejsza kategoria dotyczy czasowników wyrażających komunikowanie jakiejś informacji, np. talk, lecture, write itd. Należy jednak pamiętać, że w połączeniu z on czasowniki te imputują długotrwałą czynność przekazywania informacji oraz informację na jeden konkretny temat, w przeciwnym razie czasowniki te łączą się z innym przyimkiem, np. about. About bowiem sugeruje czynności nieuporządkowane oraz zazwyczaj trwające krócej niż te połączone z przyimkiem on.

    (22) I have given a lecture on Shakespeare.
12. Ścisły związek z obiektem

    Przyimek on desygnuje bliskość TR i LM. Dla przykładu powiemy:

    (23) I haven't got any money on me,
    aby wyrazić stan braku posiadania pieniędzy przy sobie. Przyimek on koduje informację nawiązującą do schematu 1, ponieważ profiluje całą powierzchnię płaszczyzny portfela lub banknotu (LM), które przylegają do osoby (TR) (czyli podpierają się o ciało osoby-TR). Bliskość TR i LM jest więc łatwo zauważalna. Z kolei zdanie:
    (24) I haven't got any money with me.
    nie pociąga za sobą implikacji bliskości pomiędzy TR i LM. Osoba-TR może nie mieć zwyczaju noszenia pieniędzy ze sobą i dlatego powyższe stwierdzenie jest mniej zaskakujące niż to z użytym przyimkiem on. Różnica między użyciem on oraz przy, pomimo iż jest subtelna, wydaje się popierać tezę o użyciu on w celu profilowania ścisłych relacji między TR i LM, które wcześniej były sygnalizowane przy okazji opisu schematu 10. (gdzie TR stanowił stały element LM), oraz schematu 1., który podkreślał istnienie punktu stycznego lub płaszczyzny TR przylegającej ściśle do LM (np. pudełko na stole).
13. Określenie czasu

    (25) Let's meet on 20th of October.

    Jeśli przedział czasu równy jest długości jednego dnia, zazwyczaj łączy się z on (np. on Monday, on the 16th, on a weekday, on the eve). W przeciwieństwie do on, in określa przedziały czasowe mniejsze lub większe od długości dnia, np. in the morning, in summer, in season, in 1998 (Dirven, 1993). Z kolei at może dotyczyć przedziału czasu, który trwa dłużej niż jeden dzień, (np. dwa dni, jak w at the weekend) lub krócej niż pora dnia, np. at midnight/noon, at six o’clock. Zatem okres trwający jeden dzień wydaje się spełniać rolę podstawowej (prototypowej) kategorii czasu.
    (26) The rift comes on the eve of an announcement today that the Government wants the exams watchdog to crack down on blunders by exam boards. (Independent 17/06/02).

14. Podsumowanie

    Podstawowe znaczenia konceptualne przyimka on i ich wartości aksjologiczne, omówione w niniejszym artykule, można przedstawić następująco:

    Konotacje pozytywne:

    I. Podpora (a book on the table).

    4. Rozciągłość przestrzeni fizycznej: obszar rozciągający się we wszystkich kierunkach (on the floor).

    5. Pas przestrzeni rozciągający się w dwóch kierunkach (on the beach); linia (on the border).

    6. Długotrwałe czynności lub stany (on standby).

    7. Wyeksponowanie obiektu (on display).

    8. Media (on TV).

    10. Stały element obiektu (freckles on her nose).

    II. Czynności ukierunkowane/nieprzypadkowe (lecture on).

    12. Ścisły związek z obiektem (have money on me).

    13. Precyzja (określania czasu) (on March the 16th).
    

    Konotacje neutralne:

    2. Środki transportu (on the bus).

    3. Abstrakcyjne pojęcia ogólne (on the market).

    9. Element zewnętrzny (a fly on the picture).

    Opisane w niniejszym artykule schematy znaczeń konceptualnych przyimka on można przedstawić graficznie (schemat 2). Linie ciągłe kodują znaczenia podstawowe lub ich uszczegółowienia, natomiast linie przerywane oznaczają ekstensje znaczeń wcześniejszych. Liczby podporządkowane konkretnym schematom odnoszą się do numeru sekcji artykułu, w której zostały opisane.

    
15. Uwagi końcowe
    Należy podkreślić, że powyższe schematy nie ilustrują znaczenia tytułowego przyimka wszechstronnie i wyczerpująco, ponieważ artykuł nie jest adresowany do językoznawców kognitywnych (teoretyków), lecz przygotowany dla nauczycieli języka angielskiego (praktyków). Z tego powodu w artykule opisano wybrane znaczenia przyimka on, tzn. takie, które: po pierwsze - są relewantne z punktu widzenia nauczania języka na niższych poziomach językowych; po drugie - znajdują się w grupie znaczeń o stosunkowo wysokiej charakterystyce frekwencyjnej. Ponadto zaprezentowana analiza odznacza się znacznym uproszczeniem w stosunku do czysto teoretycznych analiz kognitywnych. Uproszczenie to polega na ograniczeniu specjalistycznej terminologii używanej w gramatyce kognitywnej lub jej zastąpieniu innymi (prostszymi) hasłami oraz na uproszczeniu rozumienia samego znaczenia konceptualnego przyimka on. Pomimo zastosowania powyższych uogólnień wydaje się, że analiza językowa zakotwiczona w gramatyce kognitywnej nadal może spełniać swoje zadanie jako teoria językoznawcza, która w sposób przystępny i przekonujący tłumaczy skomplikowane zagadnienia językowe.